Çfarë është Orientalizmi?
Në thelb, me Orientalizëm kuptohet studimi i kryer nga perëndimorët për historinë, gjuhët, letërsinë, shkencat, zakonet, besimet dhe mitet e Lindjes veçanërisht ato që lidhen me botën Islame. Ndërsa në mesjetë, me këtë term kuptohej studimi i hebraishtes për shkak të lidhjes së saj me krishterimin dhe i arabishtes për lidhjen me dijen. Në atë kohë, Lindja — nga skaji në skaj — ndriçohej nga dritat e qytetërimeve të Bagdadit dhe Kajros, ndërsa Perëndimi, nga deti në oqean, ishte zhytur në errësirë të thellë injorance dhe barbarie.
Ndërsa orientalistë, janë njerëz jo-lindorë — zakonisht perëndimorë — që janë specializuar në studimin e Lindjes nga të gjitha aspektet: shkencat, historinë, fetë, gjuhët, letërsinë dhe popujt e saj, me qëllime e motive të ndryshme.
Sipas Malik bin Nebit: “Orientalistë quajmë ata shkrimtarë perëndimorë që shkruajnë për mendimin dhe qytetërimin islam.”
Fillimi i orientalizmit
Historia e studimeve orientale — veçanërisht atyre që lidhen me Lindjen islame dhe qytetërimin e saj — është e lashtë. Megjithatë, mendimet e dijetarëve dhe studiuesve ndryshojnë lidhur me përcaktimin e fillimeve historike të këtyre studimeve. Shumica e mendimeve anon drejt përcaktimit të një periudhe kohore, e jo të një viti të saktë për fillimin e orientalizmit.
Dr. Mustafa es-Siba‘i thotë: “Nuk dihet saktësisht se kush ishte i pari perëndimor që u mor me studimet orientale, as në ç’kohë ndodhi kjo; por dihet me siguri se disa murgj u drejtuan për në Andalus në kulmin e lavdisë së saj, u arsimuan në shkollat e saj, përkthyen Kuranin dhe librat arabë në gjuhët e tyre, dhe nxënën prej dijetarëve myslimanë në fusha të ndryshme, veçanërisht në filozofi, mjekësi dhe matematikë.”
Ndër murgjit e parë që u morën me këto studime përmendet: murgu francez Gerbert, i cili më vonë u zgjodh papë i Kishës së Romës në vitin 999, pasi mësoi në institutet e Andaluzit dhe u kthye në vendin e tij; po ashtu, Petrusi i Nderuar (1092–1156) dhe Gerardi i Kremonës (1114–1187).
Kur këta murgj u kthyen në vendet e tyre, ata përhapën kulturën arabe dhe veprat e dijetarëve më të njohur myslimanë. Më pas u themeluan institute për studime arabe, si p.sh. shkolla arabe e Padovës, dhe manastiret si dhe shkollat kishtare nisën të mësonin veprat arabe të përkthyera në latinisht — gjuha e shkencës në të gjithë Evropën në atë kohë.
Universitetet perëndimore u mbështetën në librat arabë si burime kryesore për studim për gati gjashtë shekuj.
Ndërkaq, disa studiues të tjerë mendojnë se fillimi i orientalizmit evropian i përket shekullit XIII, kur Këshilli kishtar i Vienës në vitin 1312 mori vendimin për krijimin e katedrave të gjuhës arabe në disa universitete evropiane — duke përfshirë Parisin, Oxfordin, dhe Bolonjën — për t’u përgatitur për misione kishtare dhe për studimin e botës islame.
Shtysat e orientalizmit
1 – Shtysa fetare:
Lëvizja orientalistike ka pasur motive të shumta dhe qëllime të ndryshme, veçanërisht ato që lidhen me studimet islame. Motivi fetar i orientalizmit është shfaqur që në fillimet e tij. Ai përfaqësohej nga përpjekja për të studiuar Islamin si një fe “armike” e krishterimit, ndaj dhe u shfaq në ambientet e murgjve dhe doli nga Kisha, dhe kjo shtysë ishte diçka e domosdoshme për Kishën, veçanërisht sepse kishte ndodhur një përballje midis Kishës dhe shkencës, dhe Kisha kishte dështuar në tezat dhe parimet e saj me të cilat ajo krenohej. Prandaj, ajo nuk kishte rrugë tjetër përveçse të sulmonte fenë islame. Siç thuhet: “Mjeti më i mirë për mbrojtje është sulmi.”
Kështu, orientalizmi e bëri qëllim të vetin sulmin ndaj Islamit — në besimin e tij, në adhurimet dhe në gjykimet e tij — duke e paraqitur si fenë e vrasjeve, gjakderdhjeve dhe epsheve.
E gjithë kjo u bë për të mbuluar dështimin e Kishës dhe përplasjen e parimeve të saj me shkencën, realitetin dhe historinë. U lëkund besimi i perëndimorëve te Kisha, e cila për ta ishte qendra e vetme e mësimeve dhe ideve të tyre.
Nga ana tjetër, kjo ndodhi edhe nga frika se mos përhapej feja islame, e cila kishte filluar të depërtonte në lindje e në perëndim përmes thirrësve, tregtarëve dhe udhëtarëve që u përzien me shoqëritë islame dhe morën Islamin nga burimet e tij të pastra.
Duhet përmendur këtu se orientalizmi u bashkua në qëllimin e tij fetar me ato shoqata misionare, që një nga qëllimet e tyre kryesore ishte t’i largonin myslimanët nga feja e tyre — në gjykime, në moral dhe në marrëdhënie — drejt fesë së krishterë, përmes ofrimit të shërbimeve në të gjitha fushat.
Nëse ata pranonin dhe hynin në krishterim, ishte arritur qëllimi i dëshiruar.
E nëse nuk pranonin të hynin në krishterim, mjaftonte t’i nxirrnin nga feja e tyre drejt ateizmit, komunizmit apo të tjera ideve si këto.
Kjo sëmundje preku shumë muslimanë që u shkëputën nga feja e tyre drejt mungesës së çdo feje, duke u bërë ateistë e hipokritë. Kështu u përhapën helmet e ateizmit dhe ndotja e perëndimizimit në shoqëritë islame, të cilat ende vuajnë prej saj dhe ndjekësve të saj.
2 – Shtysa kolonialiste:
Pasi Perëndimi u mund në luftërat kryqtare kundër botës islame — gjë që ishte e rëndë për perëndimin në të gjitha aspektet: fetare, shpirtërore, ekonomike, shoqërore dhe ushtarake —, ai filloi të rishikonte llogaritë e tij dhe të planifikonte pushtimin dhe sulmin përsëri, por këtë herë në një formë tjetër dhe me një strategji të ndryshme.
Kështu, ky armik iu drejtua themelimit të qendrave dhe akademive të specializuara në çështjet e botës islame dhe harxhoi energji të mëdha dhe para të shumta, që ato të shkonin paralelisht me kolonializmin e tyre ndaj muslimanëve dhe vendeve të tyre.
Këto qendra studiuan gjendjen e botës islame —në aspektet fetare, gjeografike, ekonomike dhe ushtarake —, njohën pikat e saj të dobëta dhe e studiuan thellë e me vetëdije.
Pastaj filloi pushtimi ushtarak sërish, përmes atyre pikave, i cili ishte pushtim ushtarak e intelektual njëkohësisht.
Pasi e përforcuan fuqinë e tyre në botën islame, filloi pushtimi ideologjik ose “sulmi ideologjik” ndaj mendjeve dhe shpirtrave të muslimanëve, duke treguar përparimin e tyre shkencor e teknik dhe prapambetjen e myslimanëve në këto fusha, si dhe duke përhapur ndjenjën e dobësisë dhe të plogështisë në shpirtrat e tyre, për të vrarë shpirtin e qëndresës dhe përkushtimin ndaj fesë së tyre, si edhe duke e paraqitur këtë fe në formë të shtrembëruar e të pavërtetë.
Kjo pati ndikim të rrezikshëm në botën islame, pasi shumë prej bijve të tij u ndikuan nga këto mjete.
Ata u ndihmuan në këtë nga fakti që morën në dorë pasuritë shkencore islame në vendet e kolonizuara dhe arritën të studionin dijet e tyre në gjuhë, letërsi, fe, jurisprudencë dhe biografi.
Ata arritën të nxirrnin nga librat shembuj të letërsisë së ulët, të mendimit të devijuar dhe të besimit të prishur — siç është misticizmi —, dhe u përqendruan t’i përcillnin këto si “islami i vërtetë” tek intelektualët e bijtë e Islamit.
Kjo u bë një mjet i fuqishëm për ato shtete për pushtimin ushtarak dhe për qëndrimin e gjatë në vendet e myslimanëve, si dhe për t’i zaptuar pasuritë e tyre dhe për t’i vënë në shërbim të interesave të tyre jetësore, teknike dhe ushtarake.
Përveç kësaj, këta orientalistë patën rol të madh në përhapjen e ndjenjës rajonale dhe racore mes myslimanëve, duke nxitur përçarje kombëtare mes popujve — si krenaria e arabëve për arabizmin, e turqve për turqizmin, e egjiptianëve për faraonizmin, e kurdëve për kurdizmin, e persëve për persizmin, e kështu me radhë.
E gjithë kjo ishte një mjet shkatërrimi dhe rrënimi të ndërtesës së fortë që e kishte ngritur Profeti ﷺ dhe shokët e tij, si edhe gjigandët e Islamit ndër shekuj, ndonëse Islami kishte ardhur për të zhdukur të gjitha këto koncepte që ai i quajti tipare të injorancës, të papërshtatshme me mesazhin hyjnor.
Në të vërtetë, orientalizmi u bë shoqërues i kolonializmit kudo që ai vendosej.
Fusha dhe ndikimi i tij u zgjeruan me zgjerimin e pushtimeve dhe uzurpimeve të të drejtave të popujve në përgjithësi dhe të myslimanëve në veçanti.
Orientalisti holandez Snouk Hurgronje thotë për këtë: “E drejta islame është një temë e rëndësishme për studimet orientalistike, jo vetëm për arsye teorike që lidhen me historinë e ligjit, qytetërimit dhe fesë, por edhe për qëllime praktike, sepse sa më shumë që forcohen marrëdhëniet midis Evropës dhe Lindjes islame, dhe sa më shumë që shtohen vendet islame nën sundimin evropian, aq më e rëndësishme bëhet për ne evropianët të njohim mendësinë, të drejtën islame dhe bazat e koncepteve islame.”
3 – Shtysa politike:
“Ka edhe një shtysë tjetër që u shfaq në kohën tonë pas pavarësisë së shumicës së vendeve arabe dhe islame.
Në çdo ambasadë të shteteve perëndimore në këto vende gjendet një sekretar ose atashe kulturor që zotëron mirë gjuhën arabe, për të qenë në gjendje të lidhet me njerëzit e mendimit, shtypit dhe politikës, të njohë idetë e tyre dhe të përhapë ndër ta prirjet politike që dëshiron shteti i tij.
Shpeshherë ky kontakt ka pasur ndikim të rrezikshëm në të kaluarën, dhe ndodh ende në disa vende islame, ku ambasadorët perëndimorë përhapin intriga për përçarje midis vendeve islame me njëra-tjetrën, nën pretekstin e dhënies së këshillave dhe ndihmës, pasi kanë studiuar mirë psikologjinë e shumë prej prijësve në ato vende dhe kanë njohur pikat e dobëta të politikës së tyre të përgjithshme, si edhe prirjet popullore që janë të rrezikshme për interesat e tyre kolonialiste.”
Së fundmi është vërejtur në shumicën e vendeve islame dhe arabe një lloj komunikimi kulturor ndërmjet atasheve kulturorë të vendeve perëndimore dhe shtresave të arsimuara të vendeve islame që i presin ata.
Ata organizojnë seminare shkencore dhe mbrëmje letrare me pretekstin e “shkëmbimit të ideve” ose të asaj që në kohët moderne quhet “afrimi fetar” ose “dialog civilizues”.
Por qëllimi i parë dhe i fundit i këtyre tubimeve është t’i largojnë myslimanët nga feja e tyre dhe të krijojnë një shtresë intelektualësh — veçanërisht prej atyre që kanë poste të larta shtetërore — për të përmbushur disa nga qëllimet e tyre politike: thyerjen e barrierave dhe largimin e pengesave që ndalojnë arritjen e synimeve të tyre në ato vende.
Një tjetër qëllim shumë i rëndësishëm i këtyre atasheve është përzgjedhja e disa njerëzve vendas për t’i pasur si sy e veshë për t’u shërbyer interesave të tyre në të gjitha fushat.
4 – Shtysa ekonomike:
Kjo është ndër shtysat që ndihmuan në gjallërimin e lëvizjes orientaliste.
Pasi shtetet perëndimore u njohën me rajonin islam dhe me pasuritë e tij, ato dëshiruan të hapnin një faqe të re marrëdhëniesh që do të ushqente ekonominë e tyre dhe do të mbështeste fabrikat dhe kompanitë e tyre, duke ua lehtësuar zhvillimin shkencor dhe teknik.
Kjo u bë përmes lidhjeve të drejtpërdrejta ekonomike me botën islame, duke importuar prej saj lëndë të para natyrore me çmime të ulëta, për të ruajtur nivelin e prodhimit dhe të teknologjisë në vendet e tyre dhe për të mbajtur prapambetjen në vendet islame — të cilat dikur ishin djep i industrive dhe shpikjeve — duke i kthyer ato në tregje thjesht konsumatorë.
Në këtë mënyrë u arrit shkatërrimi i plotë i industrive kombëtare dhe vendase.
Ndër rezultatet më të rëndësishme të kësaj shtyse është se pasuritë dhe interesat e myslimanëve ranë në duart e perëndimorëve.
Shumica e të pasurve dhe pronarëve të mëdhenj myslimanë vendosin pasuritë e tyre në bankat perëndimore, ku marrin vetëm një pjesë të vogël të fitimit, ndërsa perëndimorët fitojnë miliona e miliarda nga këto depozita.
Në rast se ndodhin probleme politike midis këtyre shteteve perëndimore dhe atyre islame, këto para mund të ngrijnë ose të konfiskohen, pa të drejtë kthimi ose kërkese.
Kjo ka ndodhur në SHBA dhe në disa shtete të tjera perëndimore, të cilat akuzuan institucione, kompani dhe organizata bamirëse islame për “mbështetje të terrorizmit”, për të përvetësuar pasuritë dhe fondet e tyre.
E gjithë kjo është një fryt i qartë i planeve të orientalistëve bashkë me shtetet e tyre kolonialiste për të grabitur pasuritë e vendeve islame me çdo mjet e mënyrë.
5 – Shtysa shkencore:
Pasi u njohëm me disa prej shtysave me qëllime negative dhe dashakeqe të orientalizmit dhe orientalistëve, duhet thënë se ekziston edhe një kategori shumë e vogël dhe e rrallë e atyre perëndimorëve që studiojnë Islamin me sinqeritet për ta kuptuar dhe për t’u njohur me të, të zhveshur nga motivet dhe qëllimet e përmendura më sipër.
Këta janë të ndershëm në kërkimet dhe studimet e tyre, por nuk mbështeten nga shtetet perëndimore e as nga institucionet orientaliste që u themeluan mbi bazën e shtrembërimit të Islamit dhe të ligjeve të tij në sytë e njerëzve.
Për këtë arsye ata nuk kanë zë të fortë dhe as famë të gjerë në qarqet shkencore, politike e ndërkombëtare.
Ndoshta kjo kategori e orientalistëve përballet me pengesa e ndëshkime nga qeveritë e tyre, sepse nuk përfaqësojnë pikëpamjet e tyre dhe nuk u shërbejnë interesave të tyre.
Disa prej këtyre orientalistëve pranojnë Islamin pasi e studiojnë atë thellësisht dhe pastër, dhe mund të shndërrohen në thirrës dhe mendimtarë që mbrojnë Islamin dhe vendet e tij.
Ndër këta orientalistë përmendet Edward W. Said i cili shkroi librin “Orientalizmi”, me një qasje kritike për mënyrën se si orientalistët e përshkruan botën Islame dhe kulturën e tyre duke pohuar se: “Orienti” është një shpikje koloniale. Orientalizmi është një bashkësi kundërshtish — midis “Lindjes” dhe “Perëndimit”, të huajit dhe të njohurit, të qytetëruarit dhe të paqytetëruarit, primitivit dhe progresistit, kolonizuesit dhe të kolonizuarit, vetes dhe Tjetrit.
Ai është një sistem përfaqësimi nëpërmjet të cilit Perëndimi e prodhoi Lindjen si të kundërtën e vet, “zëvendësuesen dhe vetveten e tij të fshehtë nëntokësore” — një tokë të çuditshme, të prapambetur, barbare, të mbushur me mistikë dhe rrezik.
Domethënës është fakti që Orientalizmi hapet me këtë citat nga Karl Marks: “Ata nuk mund ta përfaqësojnë vetveten; duhet të përfaqësohen.” Ashtu siç e shprehu dikur në mënyrë famëkeqe Thomas Babington Macaulay, politikani britanik që imponoi arsimin kolonial anglisht në Indi: “Nuk mund të mohohet se një raft i vetëm i një biblioteke të mirë evropiane vlen sa e gjithë letërsia vendase e Indisë dhe Arabisë.”
Duke marrë si të mirëqenë epërsinë e kulturës dhe letërsisë perëndimore, i takonte Perëndimit ta përfaqësonte Lindjen.
Prej tyre janë edhe Muhammad Asad, autori i librit Islami në udhëkryq, dhe Thomas Arnold, autori i librit Thirrja në Islam, ku ai u përqendrua te toleranca fetare në Islam dhe përkushtimi i myslimanëve ndaj këtij parimi gjatë historisë.
Megjithatë, ai u përball me një sulm të madh nga orientalistët dhe u akuzua se nuk ishte mbështetur në prova shkencore, por në ndjenjën e tij ndaj myslimanëve — edhe pse nuk përmendi asnjë ngjarje historike pa e dokumentuar nga burimet dhe referencat e saj shkencore.
Ndër këta orientalistë është edhe francezi Denys (Dinet), i cili pranoi Islamin në Algjeri, ndryshoi emrin në Nasr al-Din Dinet dhe shkroi me një autor algjerian një libër për jetën profetike, si edhe librin “Rrezet e veçanta të dritës së Islamit”, ku shpjegoi urrejtjen dhe paragjykimet e Perëndimit ndaj Profetit ﷺ.
Përmblodhi: Bledar Haxhiu
Referenca:
Orientalizmi mes vërtetësisë dhe manipulimit, Ismail Ali Muhamed
Orientalizmi dhe orientalistët, dobitë dhe dëmet e tyre, Mustafa Sibai
Shtysat e Orientalizmit, Falih bin Muhamed Sagir
Një hyrje në Orientalizmin e Edward Saidit, Haki Sahitaj
