Fjala ‘fikh’ فقه në gjuhën arabe është e përbërë nga tri shkronja (f, k, h /ف,ق,هـ ) dhe tregon perceptimin e diçkaje dhe dijen për të. Më pas, me këtë emër është veçuar dija e Sheriatit, ndaj dhe thuhet për çdo dijetar që njeh hallallin dhe haramin se është ‘fakih’.[1] Fikh do të thotë njohja e diçkaje, të kuptuarit e saj, do të thotë dhe mendjemprehtësi. Më së shumti përdoret për dijen e fesë, për shkak të vlerës së lartë të saj.[2] Fikhu është dija për kuptimin e fjalëve duke përsiatur mbi to, ndaj dhe përdoret vetëm për fjalët, ndaj dhe për këtë, dija e Sheriatit është quajtur Fikh, sepse bazohet mbi njohjen e fjalëve.[3] Pra, në kuptimin gjuhësor ‘fikh’ do të thotë të kuptuarit e imët, që bazohet tek të menduarit dhe të medituarit, do të thotë gjithashtu edhe kuptimi i qëllimit të fjalëve të dikujt.[4]
Nga ky përkufizim dhe shpjegim i fjalës ‘fikh’, mund të themi se të qenit njeri që zotëron fikh, do të thotë të jesh dikush, që përveç njohjes dhe akumulimit të dijes, të ushtrosh edhe mençurinë e meditimit dhe kuptimit të thellë të saj. Pra, fikhu në vetvete është diçka shumë më tepër sesa thjesht të kesh dije dhe njohuri për diçka, fikhu është përpunim i njohurisë dhe i dijes, për ta zhvilluar atë dhe për ta vendosur në vendin dhe kohën e duhur.
Në këtë kuptim vijnë edhe disa hadithe të Profetit (alejhi salatu ue selam), ku ai thotë:
“Allahu e ndriçoftë atë njeri që dëgjon prej nesh një hadith, e memorizon atë që ta kumtojë, sepse ndoshta ai që e mbart fikhun, e dërgon atë tek dikush që është më fakih sesa ai, e ndoshta ai që e mbart fikhun, nuk është as fakih.”[5]
Dhe në një hadith tjetër ai thotë: “Me të vërtetë udhëzimi dhe dija, me të cilën Allahu i Madhëruar më ka dërguar, shëmbëllen me shiun që lag tokën. Një pjesë e saj është e mirë, e pranon ujin dhe në të zhvillohen kullota dhe bar me shumicë. Një pjesë tjetër e saj e mban ujin, dhe Allahu me të iu bën dobi njerëzve, ata pinë prej saj, vadisin dhe iu japin edhe bagëtisë. Ndërsa një pjesë është ranore, as e mban ujin dhe as nuk mbin në të kullota. I tillë është shembulli me atë që kupton (fakihe) fenë e Allahut dhe i bën dobi ajo, me të cilën më ka dërguar Allahu, duke mësuar vetë dhe duke mësuar edhe të tjerët. Dhe i tillë është shembulli edhe për atë që nuk e ngre kokën me këtë (dije) dhe nuk e pranon udhëzimin e Allahut, me të cilin u dërgova.”[6]
Kjo është një shëmbëlltyrë mjaft e bukur për njerëzit, të cilët Profeti (alejhi salatu ue selam) i ndan në tri lloje, nisur pikërisht nga fikhu i tyre:
Lloji i parë janë ata që e përthithin dijen dhe e kultivojnë atë, përmes deduktimit të kuptimeve dhe dispozitave, punojnë vetë me të dhe ua mësojnë edhe të tjerëve.
Lloji i dytë janë ata që mbartin dijen tek të tjerët, duke iu bërë dobi atyre, edhe pse vetë nuk janë si të parët në thellimin në këtë dije dhe kuptimin e saj, por janë të dobishëm për shkak të përcjelljes së kësaj dijeje tek të tjerët.
Lloji i tretë janë ata që as nuk përfitojnë vetë nga kjo dije dhe as nuk e mbartin atë tek të tjerët, ndaj as vetë dhe as të tjerët nuk përfitojnë prej tyre.[7]
Ibn Kajimi duke komentuar këtë hadith ka thënë:
“Profeti (alejhi salatu ue selam) i ka ndarë njerëzit në tre lloje, në varësi të pranimit dhe gatishmërisë së tyre për të memorizuar dijen, për të perceptuar kuptimet e saj dhe për të nxjerrë urtësi dhe dobi prej saj:
Lloji i parë, janë ata që memorizojnë dhe kuptojnë, ata të cilët kanë mësuar përmendësh dijen, e kanë rrokur me arsye dhe i kanë perceptuar kuptimet e saj, kanë deduktuar dispozita, urtësi dhe dobi të ndryshme prej saj…
Lloji i dytë, janë ata që memorizojnë dijen, të cilëve iu është dhuruar kujtesë e fortë për ta mbartur dijen në mënyrë të përpiktë, por nuk iu është dhënë fikh në kuptimet e saj dhe as deduktim dhe nxjerrje e urtësive dhe dobive të ndryshme prej saj. Këta njerëz janë në pozitën e atij që e këndon dhe memorizon Kuranin, është i kujdesshëm në shqiptimin dhe këndimin e saktë të tij, por nuk i është dhuruar nga Allahu kuptim i veçantë. Ndaj dhe Ali ibn Ebi Talib (radijaAllahu anhu) për këtë gjë ka thënë: “Përveç kuptimit, që Allahu i jep një robit të Tij në Librin e Tij.” Njerëzit pra, dallojnë shumë në të kuptuarin e asaj që vjen nga Allahu dhe i dërguari i Tij, ndaj dhe dikush kupton nga një tekst (i Kuranit dhe Sunetit) një ose dy dispozita, ndërsa dikush tjetër kupton njëqind ose dyqind të tilla…
Këto dy lloje janë ata të lumturit, të parët janë më lart dhe kanë vlerë më të madhe, dhe kjo është mirësi e Allahut që ia jep kujt të dojë…
Lloji i tretë janë ata që nuk kanë asnjë hise nga dija, as memorizojnë dhe as kuptojnë…”[8]
Nga sa u argumentua më sipër, mund të themi se fakih është ai muxhtehid që dedukton dispozitat e Sheriatit dhe i qartëson ato, ua shpjegon njerëzve rregullat e fesë, parimet dhe objektivat madhore të saj, ka kuptim të saktë për to dhe i vendos ato në vendin dhe kohën e duhur.
Sigurisht që këtë nuk mund ta bëjë çdokush, por vetëm se pak individë, të cilët kanë dije dhe njohje të gjerë të teksteve sheriatike, kanë përvojë të gjatë me fjalët e dijetarëve, si dhe kanë zgjuarsi dhe mençuri në të kuptuarit e realitetit dhe aplikimit të dispozitave në të, dhe pa diskutim kanë dhe udhëzimin e veçantë të Zotit.
Nisur pikërisht nga kjo, ‘Fikhu’ në kuptimin terminologjik të dijes islame është përkufizuar si: “Dija për dispozitat sheriatike praktike, e përftuar nga argumentet e detajuara.”[9]
Duke qenë se jo të gjithë njerëzit, madje as shumë prej atyre që e studiojnë fenë, kanë mundësinë apo aftësinë t’i aplikojnë dispozitat e duhura në vendin dhe kohën e duhur, dijetarët kanë përpiluar librat e Fikhut. Për këtë arsye dhe Fikhu brez pas brezi nuk mësohet direkt nga librat e haditheve apo nga Kurani, edhe pse këto të dyja janë burimi bazë i tij, por nga librat e Fikhut, të cilat janë hartuar nga dijetarë të shumtë, të cilët kanë njohur Kuranin, Sunetin, gjuhën arabe, transmetimet e haditheve dhe saktësinë ose jo të tyre, kanë njohur Usuli Fikhun, ose ndryshe Teorinë Logjike të Nxjerrjes së dispozitave fetare dhe kanë pasur njohuri gjithashtu për realitetin ku aplikohen këto dispozita.
Sigurisht që kjo nuk vlen vetëm për Fikhun, por edhe për Akiden dhe dije të tjera, të cilat mësohen nga librat përkatës të tyre dhe jo direkt nga Kurani dhe Suneti, sepse kjo nuk është e mundur për çdo njeri, dhe do të duhen vite dhe njohuri të thella, në mënyrë që dikush të jetë i aftë që vetë ta kuptojë besimin dhe rregullat e fesë, duke iu referuar vetëm burimeve të saj bazike. Kjo është diçka, për të cilën as që duhet të ketë debat dhe diskutim, sepse kjo është rruga që na ka lënë Profeti (alejhi salatu ue selam) dhe shokët e tij, dhe e kemi trashëguar brez pas brezi nga dijetarët e këtij Umeti.
Kështu që pa dyshim, në një realitet të caktuar, ajo që kërkohet është përdorimi i dispozitës së saktë dhe të duhur për atë rast dhe jo thjesht përdorimi i argumenteve -pra, ajeteve dhe haditheve- dhe citimi i tyre, por kuptimi i duhur i tyre dhe vendosja e tyre në rastin, kohën dhe vendin e duhur.
Për ta ilustruar këtë, po japim një shembull nga sahabët.
Është e mirënjohur historia e Xhafer ibn Ebi Talibit (radijaAllahu anhu), i cili kur emigroi nga Meka në Abisini bashkë me një grup muslimanësh, për shkak të persekutimit që u bëhej atyre në Mekë, u paraqit para mbretit të krishterë atje, ku i foli atij ndër të tjera, për atë që Allahu thotë në Kuran për Isain (alejhi selam) dhe për nënën e tij. Por ai nuk i citoi atij ajetet që flasin për kufrin dhe shirkun e të krishterëve, ku mohohet triniteti, edhe pse këto janë ajete të Kuranit që Xhaferi i dinte shumë mirë.
A thua vallë ai e fshehu të vërtetën para mbretit të krishterë? Jo, sepse ai i tregoi atij se muslimanët e besojnë Isain (alejhi selam) vetëm si profet dhe se muslimanët nuk i bëjnë ortak Zotit në asnjë drejtim, por ndërkohë, Xhaferi nuk e pa të udhës dhe as si veprim të mençur që në ato momente, kur atij dhe besimtarëve të tjerë iu rrezikohej strehimi në atë vend, t’i thuhej mbretit të vendit se ju jeni në zjarr me besimin tuaj, sepse ju besoni në trininë e Zotit dhe i bëni shirk Atij, duke e ngritur Isain në Zot dhe bir Zoti. Edhe pse kjo gjë ndoshta u kuptua nga mbreti Nexhashi, për shkak të paraqitjes së Islamit që Xhaferi i bëri atij, por ndërkohë, Xhaferi nuk ia pohoi këtë në mënyrë eksplicite atij, sepse nuk ishte koha dhe vendi i përshtatshëm për ta bërë këtë.
Ky është një shembull i fikhut, se si të vërtetat e Kuranit dhe Sunetit duhet të aplikohen në kohën dhe vendin e duhur. Ndërkohë, shembulli që dhamë lidhet me një nga detajet më të rëndësishme të bazës së fesë, që është teuhidi dhe kundërshtimi i shirkut, kështu që çfarë mund të thuhet për detaje të tjera që nuk kanë këtë rëndësi?
Një shembull tjetër është ai që kemi përmendur në një shkrim të mëparshëm, në lidhje me përshëndetjen që disa jehudë i jepnin Profetit. Në një hadith të njohur dhe autentik nga Profeti (alejhi salatu ue selam) përcillet se ai ka thënë: “Nëse iu japin selam ithtarët e Librit, atëherë ua ktheni: Ue alejkum (edhe mbi ju gjithashtu)!”[10]
Pyetja që shtrohet këtu është: Po nëse një i krishterë ose jehudi e jep selamin të saktë dhe të padeformuar, duke thënë: Selamu alejkum, si duhet të jetë përgjigjja ndaj tij?
Pjesa më e madhe e dijetarëve dikur, nisur jo vetëm nga ky hadith,[11] mendojnë se në çdo rast duhet t’i përgjigjemi në këtë mënyrë, pra, në mënyrë të shkurtuar dhe se përshëndetjen me selam nuk duhet ta nisë muslimani,[12] por ai vetëm mund t’i përgjigjet selamit me: Ue alejkum!
Ndërkohë, disa dijetarë të tjerë, mes tyre edhe Ibn Kajimi, kanë tjetër mendim. Ibn Kajimi në librin e tij të njohur “Ahkam Ehli Dhimeh”, në të cilin ai flet për të drejtat dhe detyrimet që lidhen me jomuslimanët që jetojnë nën sigurinë e muslimanëve, pasi citon hadithet kryesore për këtë temë dhe shpjegon kuptimet e ndryshme të selamit, thotë:
“E gjitha kjo, nëse provohet se ai ka thënë: ‘es-Samu alejkum’, ose është me dyshim ajo që ka thënë, por nëse dëgjuesi është i sigurt se jomuslimani (dhimi) ka thënë: ‘Selamu alejkum!’, pa pasur dyshim në të, a duhet në këtë rast t’i thotë: ‘Ue alejke selam’, apo të mjaftohet vetëm duke i thënë: ‘Ue alejke!’?
Ajo, tek e cila të shpien argumentet dhe rregullat sheriatike është t’i thuhet: ‘Ue alejke es-Selam!’, sepse kjo është e drejtë dhe Allahu urdhëron për drejtësi dhe mirësi. Allahu i Lartësuar thotë: “Kur t’ju përshëndesin, ju kthejuani me një përshëndetje më të mirë ose me të njëjtën formë.” (en-Nisa: 86), duke preferuar më të mirën dhe duke obliguar drejtësinë. Kjo nuk bie ndesh në asnjë drejtim me asnjë prej haditheve të kësaj teme, sepse Profeti (alejhi salatu ue selam) urdhëroi të shkurtohet përgjigjja vetëm me shprehjen ‘Ue alejkum!’, nisur pikërisht nga shkaku i përmendur, të cilin ata e bënin në mënyrë të qëllimshme. Dhe këtë ai e tregon në hadithin e Aishes (radijaAllahu anha) duke i thënë: “A nuk e pe se unë thashë: ‘Ue alejkum!’, kur ata thanë: ‘es-Samu alejkum?!’”. Dhe pas kësaj, ai tha: “Nëse ithtarët e Librit iu japin selam, ju thoni: ‘Ue alejkum!’”. Sigurisht që marrja në konsideratë (në nxjerrjen e një dispozite), edhe pse merr parasysh anën e përgjithshme të fjalëve (jo shkakun e veçantë të tyre), kjo e përgjithshme merret në konsideratë vetëm në rastin e ngjashëm të përmendur, dhe jo kur ajo bie ndesh me të. Allahu i Lartësuar thotë: “Kur vijnë tek ti, ata të përshëndesin jo ashtu si të përshëndet Allahu dhe thonë me vete: “Përse nuk na dënon Allahu për këto fjalë që po themi?” (el-Muxhadele: 8) Kështu që nëse ky shkak bie dhe një ithtar i Librit thotë: Selamu alejkum ue rahmetullah, drejtësia në përshëndetje e kërkon që t’i kthehet atij selami në të njëjtën mënyrë.”[13]
Shembuj të ngjashëm se si selefët dhe dijetarët i kanë kuptuar tekstet e Kuranit dhe Sunetit dhe i kanë aplikuar ato në momente dhe kontekste të ndryshme janë të shumta. Sigurisht që në të tilla raste është më se normale që të gjesh edhe mospajtime, sepse kemi të bëjmë me ixhtihad njerëzor, por që në thelb, kjo tregon se fikhu dhe zbritja e një argumenti për një rast të caktuar, nuk mjafton për të vetëm citimi i argumenteve apo edhe thëniet e dijetarëve, por duhet domosdoshmërisht që të njihet mirë realiteti specifik dhe konteksti, si dhe të merret parasysh dobia dhe dëmi i një fetvaje apo veprimi të caktuar.
Shejh Muhamed Muhtar Shenkiti, duke folur për ata që janë kualifikuar që të shprehen në emër të dijes thotë:
“Kualifikimi ka nevojë për tri gjëra:
- Për dijen e trashëguar nga Profeti (alejhi salatu ue selam).
- Për vite të gjata në kërkimin e dijes. Ka pasur prej selefëve që ndonjëri prej tyre të ketë qëndruar duke marrë mësim tek një dijetar për tridhjetë vjet, para se ai të fillonte dhe të jepte mësim vetë.
- Për intelekt (akl), sepse njeriu mund të jetë i ditur, por nuk posedon intelekt.
Dijetarët janë në tri nivele:
- I ditur, që intelektin e ka më të madh sesa dijen. Ky ka pak dije, por ai posedon urtësi dhe mendjemprehtësi në udhëzimin e njerëzve dhe orientimin e tyre tek ajo që është më e mira.
- I ditur, që dijen e ka më të madhe sesa intelektin. Ky ka shumë dije, memorizon dhe lexon, por nuk e bën mirë vendosjen e gjërave në vendin e duhur.
- I ditur, që i ka në të njëjtin nivel edhe intelektin edhe dijen. Ky është niveli i plotësuar, sepse duhen patjetër që të dyja për të qenë në ballë (të njerëzve).
Dija pra është shtylla e parë, ndërsa intelekti me të cilin njihen të mirat dhe të këqijat e gjërave është shtylla e dytë. Ndërsa për sa i përket daljes në ballë në mënyrë të pjesshme, mjafton që personi të ketë dije për çështjen për të cilën flet, kështu që ai që nuk e plotëson këtë kriter, të ketë frikë Zotin për vete dhe për muslimanët.”[14]
Shejhu këtu thekson rëndësinë e intelektit (aklit), për vetë faktin sepse fikhu i argumentit bazohet -ndër të tjera- pikërisht tek intelekti.
Por çfarë është intelekti?
Në gjuhën arabe, prej nga buron edhe terminologjia islame -për shkak se ajo është gjuha e Kuranit dhe fjalëve të Profetit- intelekti quhet ‘akl’ عقل që në shqip mund të përshtatet edhe me fjalët: mendje, arsye, logjikë. Në gjuhën arabe ‘akl’ është e kundërta e padijes,[15] prej kuptimeve të tij është mosveprimi dhe ndalimi, ai është e kundërta e marrëzisë, është të kuptuarit. ‘Akl’ -intelekt- quhet edhe fuqia e maturuar për të pranuar dijen.[16]
Ndërsa në kuptimin terminologjik fetar, intelekti është: fuqia e përgatitur për të pranuar dijen. Thuhet se është: Instinkti që e përgatit njeriun për të kuptuar fjalët. Po ashtu, për të thuhet: Dritë në zemër, përmes së cilës njeh të mirën dhe të keqen, të vërtetën dhe të pavërtetën.[17]
Po përse intelekti është kaq i rëndësishëm në të kuptuarit e argumenteve, madje më i rëndësishëm sesa vetë dija, sepse siç thotë edhe Jezid ibn Haruni -rahmet pastë-: “Kush ka më shumë dituri sesa intelekti i tij, për të kam frikë. Dhe kush ka më shumë intelekt sesa dija e tij, për të kam shpresë.”[18] Ndërsa Ibn Muflih e konfirmon rëndësinë që dijetarët i jepnin intelektit, duke pohuar se: “Ka pas qenë thënë se nëse dija e një burri është më e madhe sesa intelekti i tij, është e pritshme që dija e tij ta dëmtojë atë.”[19] Por kur një njeri me dijen e tij dhe mungesën e intelektit dëmton veten, sigurisht që ai mund të dëmtojë edhe të tjerët me të.
Kështu pra, ajetet, hadithet dhe çdo tekst tjetër që lidhet me argumentin fetar, mbi të gjitha dhe para së gjithash kërkohet të kuptohen në mënyrë të drejtë, në dimensionet e tyre të ndryshme dhe të aplikohen në mënyrën e duhur. Për këtë dhe është trashëguar nga selefët thënia e Abdullah ibn Mesudit (radijaAllahu anhu) se: “Njerëzit do të kenë mirësi, për aq kohë sa e marrin dijen nga të moshuarit e tyre, e nëse e marrin nga të vegjlit dhe të ligjtë, do të shkatërrohen.”[20]
Pra, kur mësuesit e njerëzve janë dijetarë në moshë dhe jo djem të rinj, sepse të mëdhenjtë në moshë nuk kanë nxitimin, mendjelehtësinë dhe ashpërsinë e të rinjve, për shkak të përvojës dhe eksperiencës që ata kanë, dija e tyre nuk preket nga dilemat dhe nuk mbizotërohet nga tekat dhe joshjet. I moshuari nuk tundohet nga shejtani siç tundohet i riu, i cili duke mos pasur përvojën dhe urtësinë e moshës së madhe, mund të japë fetva, me të cilën merr në qafë veten dhe të tjerët.[21] Dhe pa dyshim, intelekti dhe të kuptuarit e një njeriu të madh në moshë, që ka parë dhe provuar më shumë se një i ri, qëndron më lart se intelekti dhe të kuptuarit e tij, edhe pse kjo nuk ndodh në çdo rast.
Hoxhë: Dr. Justinian Topulli
__________________________
[1] Mekajjis el-Lugah 4/442.
[2] Taxhul Arus 36/456.
[3] El-Furuk el-Lugauijeh f. 412.
[4] Dr. Ahmed AbdulMexhid Meki, në ‘Menil fakih? Ue ma uedhifetuhu?’
[5] Ebu Daudi nr. 3660.
[6] Buhariu nr. 79, Muslimi nr. 2282.
[7] Shih Sherh Sahih Muslim, të Neveviut 15/47-48.
[8] Me shkurtime nga Miftahu Daru es-Seadeh 1/65-66.
[9] El-Meusuatu el-Fikhije 32/193, referuar Zerkeshit në el-Bahru el-Muhit 1/21.
[10] Buhariu nr. 6926.
[11] Bazuar kryesisht në hadithin që përcjell Ebu Hurejra se Profeti (alejhi salatu ue selam) ka thënë: “Mos jini të parët që i përshëndesni jehudët dhe të krishterët me selam!” Muslimi nr. 2167.
[12] Ndërkohë, ka disa dijetarë, mes tyre edhe sahabë, që mendojnë se lejohet që përshëndetja me selam të niset nga muslimani, edhe ndaj atyre që nuk janë muslimanë. Ibn Kajimi në Zadul Mead (2/425) thotë: “Selefët dhe të vonshmit nuk janë të një mendjeje në këtë çështje. Shumica e tyre kanë thënë: ‘Mos e nisni ju me selam!’. Ndërsa të tjerë janë të mendimit se lejohet ta nisim me ta me selam, ashtu siç edhe iu përgjigjemi atyre po njëlloj. Kjo përcillet nga Ibn Abasi, Ebu Umameh dhe Ibn Muhajriz, dhe ky është një qëndrim edhe në medhhebin e Shafiut -rahmet pastë-. Porse ai që ka këtë mendim, shprehet se i thuhet atij vetëm: ‘es-Selamu alejke!’, pa përmendur fjalën ‘rahmeh’, dhe në numrin njëjës. Ndërsa një grup tjetër kanë thënë se: lejohet të niset me selam, nëse ka dobi më të madhe në atë rast, si për shembull për shkak të një nevoje që mund të kihet, ose ndonjë frike nga dëmi i dikujt, apo për shkak të afërsisë mes tyre, apo edhe për një shkak që e kërkon këtë gjë. Ky mendim përcillet nga Ibrahim en-Nekhai dhe nga Alkameh. El-Euzai ka thënë: “Nëse u jep selam, selam iu kanë dhënë njerëz të mirë, e nëse nuk e bën këtë gjë, të tjerë të mirë nuk e kanë bërë këtë gjë.”
Për më gjatë rreth çështjes dhe argumenteve pro dhe kundra, mund t’i referoheni shkrimit të Dr. AbdulMexhid Meki “ilka es-selam ala gajri el-Muslimin: dirasetun fikhijetun muxhezetun”.
[13] Ahkam Ehli Dhimeh 1/280-281.
[14] Mealim Terbeuije Litalibi Esna el-Uilajat esh-Sherije f. 132.
[15] El-Ajn 1/159.
[16] Meusuatu el-Fikhije 30/264, duke iu referuar ‘Lisanul Arab’, el-Misbahul Munir, Garib el-Kuran të el-Isfahanit dhe et-Tarifat të Xhurxhanit.
[17] Ibid, duke iu referuar el-Feuakih ed-Deuani 1/133 dhe Mugni el-Muhtaxh 1/33.
[18] Shuab el-Iman, nr. 4688
[19] El-Adab esh-Sheriije 2/211.
[20] Xhamiul Bejan el-Ilm ue fadlihi nr. 1057, etj.
[21] Shih Mesail uel Exhiubetu li Ibn Kutejbe f. 59.
